Δυτική Μέσα Μάνη
του Αργύρη Πετρονώτη, Δρ. Μηχ. Αρχιτέκτονα
Ειδικότερα ακόμα ονόματα ντόπιων μαστόρων, τεχνιτών οικοδομής, παραδίνονται και σήμερα, και με τα επώνυμά τους ολόκληρες μαστορικές οικογένειες: Στο χωριό Τσεροβά (επίσημα Δροσοπηγή) της επαρχίας Γυθείου στα όρια της επαρχίας Οιτύλου γνωστή οικογένεια χτιστάδων είναι οι Καλφακιάνοι από τον οικισμό Ξεμονάκι (προφανώς μαστορική οικογένεια με παράδοση κρίνοντας από το επώνυμο). Απ' αυτούς ο Παναγιώτης Καλφακάκος έδωσε σχέδια για την εκκλησία του χωριού, ίσως και για τον Αγιώργη. Οικογένεια με το χαρακτηριστικό όνομα Καλφακάκος υπάρχει σήμερα και στα χωριά Μπάμπακα και Νόμια.
Από το Δρύαλο (ή τον Τσόπακα) κατάγεται και ο χτίστης το επώνυμό του Δημάκος. Στη Μπάμπακα έχτισε ο Στάθης Μιχαλάκος από το Δρύαλο το σπίτι Νικολινιάνων (σ' ένα αγκωνάρι του υπάρχει μια χαρακτή, ασυνήθιστη επιγραφή. Στη Μπαμπάκα έχτισε και ένας άλλος, μάστορας, όπως μας πληροφορεί η οικοδομική επιγραφή στο μισοτελειωμένο τμήμα χτίσματος που ανήκει στο παλιό οχυρό συγκρότημα Πουλικάκου «Ωκοδομήθη υπό Β.(ασιλείου) Βασιλακάκου, εν έτει 1895» γύρω από το μονόγραμμα «Δ.Ν.Π.»(ουλικάκου) προφανώς του τότε σπιτονοικοκύρη.
Η οικογένεια Βασιλακάκου ήταν από την Αφαλωτή Καφιώνας και έχουμε να κάνουμε με μια μεγάλη μαστοροοικογένεια. Ο γιος του μαστρο-Βασίλη ήταν κι αυτός μάστορης. Αλλά πιο σημαντικός Μπακαλάκης, γνωστότερος μ’ αυτό το παρατσούκλι του παρά μου φαίνεται να ήταν ο Παναγιώτης Βασιλακάκος, χτίστης και «πετροφάος». Χτίστης και ο γιος του, Μιχάλης. Αυτοί οι δυο Βασιλακιάνοι, Παναγιώτης και Μιχάλης, χτίσανε τον μονοκάμαρο ναό Άγιο Κωνσταντίνο και το καμπαναριό του στο χωριουδάκι Καρύνια (Ν. της Μίνας): είναι αυτοί οι τεχνίτες, για τους οποίους οι ντόπιοι λένε ότι: «είχαν απ' όλα τα χερότεχνα (τα οικοδομικά εργαλεία) και το σχέδιο τόχαν από την Κωνσταντινούπολη». Η αλήθεια είναι ότι οι καλοί αυτοί μαστόροι πήγαιναν παντού (στη Μάνη). Ο Παναγιώτης Βασιλακάκος έφτιαξε ένα μνημείο στοργής, το ολόγλυφο ενός καθιστού παιδιού στον τάφο του εγγονού του Παναγιώτη - Μιχάλη Βασιλακάκου, έτος 1931, στο κοιμητήριο της Καφιώνας. Δεξιά και αριστερά έχει χαράξει τα πρόσωπα της μητέρας και του πατέρα του νεκρού εγγονού και πίσω μεγαλύτερο το δικό του. Για τον ίδιο λέγεται ότι πέθανε 117 ετών («τότε με την κατάσταση» δηλ. στην Κατοχή γύρω στα 1940-1942). Εκτός από το γέρο-Παναγιώτη υπήρχαν και άλλοι γέροντες πελεκάνοι στην περιοχή της Καφιώνας που ήταν κοιτίδα πολλών οικοδόμων, όπως των περίφημων Ζυγουραίων ή του νεώτερου Λεκάκου.
Η Κοίτα είχε τους μαστόρους της, όπως ο σπουδαίος πετροφάος Καλοπόθος Λυμπέρης που γύρω στα 1849 έχτισε το σπίτι του, στην πρόσοψη του οποίου άνοιξε ένα, αλλά το μοναδικό και το καλύτερο σε διακόσμηση παράθυρο της Μάνης στα μισά του περασμένου αιώνα. Δεν είναι μόνο η γενική διάθεση, ούτε η ισόρροπη αντίθεση του σκαλιστού φεγγαριού απέναντι στο σύμβολο του ήλιου, αλλά και το σπουδαίο εύρημα να φτιάξει αγγέλους να πετάνε πάνω στους ψηλότερους «αγκριούς», χαρακτούς στην κάτω επιφάνειά τους, με την ίδια ακριβώς αντίληψη εκείνου του αρχαϊκού τεχνίτη που χάραξε αλαφρά (και χρωμάτισε χαρούμενα) στη σκοτία του καταέτειου γείσου του «Εκατόμπεδου» στην Ακρόπολη των Αθηνών (εκείνου του τριστήλου εν παραστάσιν ναού χρονολογούμενου γύρω στα 500 π.Χ.) πουλιά να πετάνε, καθώς τα βλέπεις από κάτω.
Σε ένα άλλο γειτονικό Λυμπεριάνικο σπίτι της ίδιας εποχής, στο διώροφο του Γιωργάκη Λυμπέρη η Μπαλασιδάκου, εμφανίζεται μια άλλη καλλιτεχνική βούληση στη διακόσμηση ενός υπέρθυρου στον όροφο, με αρμονική πυκνότητα λαϊκών μοτίβων γεωμετρικά, στέρεα σχεδιασμένων σ' ελαφρό ανάγλυφο με κυρίαρχο στοιχείο έναν ήλιο. Μπουραζάνης είναι το όνομα μιας άλλης οικογένειας μαστόρων: ο Θανάσης θεωρήθηκε ο κατάλληλος μάστορας να αποκαταστήσει τον πύργο Ριζεάκου στο Φλομοχώρι που ράγισε στο σεισμό του 1901, τότε ήταν πού τον έκοψε 4 μέτρα. Άλλα γνωστά ονόματα μαστόρων από την Κοίτα είναι ο Βαγάκης Παπαδάκος (από τον οποίον προέρχονται οι Βαγιακιάνοι και ο Δικαίος Β. Βαγιακάκος του οποίου ήταν προπάππος). Ο Θεόδωρος Βουτεράκος και ο Πέτρος Καβούρης η Μπαμπάος, πού εργάστηκε και έξω από τη Μάνη στο (Μανιάτικο) Πεταλίδι, στη Σκάλα Λακωνίας και αλλού.
Μετά το 1900 μαστόροι με φήμη επίσης είναι τα τρία αδέρφια Γαλάνης, Γιάννης και Γιωργάκης Οικονομάκης από το χωριό Ελιά της κοινότητας Κούνου. Από τον Πύργο Διρού και την περιοχή βγαίνουν πολλοί μαστόροι, που χτίζανε στην «Προσηλιακή» Μάνη», όπως άκουσα στο Φλομοχώρι. Και τώρα ακούς ονόματα μαστόρων όπως του Γιαννακουλάκου από τον Πύργο, το Γρηγόρη Σούμπαση από τη Χαριά, το Μιχ. Πετράκο από του Καλού. Παλιά οι Μεσομανιάτες χτιστάδες έφταναν στα Φαγκριάνικα της Μηλιάς και στη Μεγάλη Καστάνια.
Στην Αρεόπολη, σπουδαίος ήταν ο Λυκούργος Μπαρέλος που έχτισε κει - λένε πριν 100 χρόνια - το γνωστό πύργο από τ’ όνομά του. Ο Μπαρέλος τον περασμένο αιώνα είχε χτίσει και στην Κοίτα. Γνωστή είναι μια κατασκευή του, το σπίτι Ιω. Βαγιακάκου, δίπλα από τον πύργο του Δικαίου Βαγιακάκου. Ένας άλλος (μάστορας από την Αρεόπολη είναι ο Θόδωρος Αλέπης, που έφτασε να δουλεύει και στο Γύθειο, όπου κατασκεύασε και τη μεγάλη μαρμαρένια σκάλα που από τον επάνω παλιό δημόσιο δρόμο προς το Μαυροβούνι κατεβαίνει προς το κρηπίδωμα στην περιοχή της Κρανάης. Αυτός κι εμείς μαζί του ευτυχήσαμε στο πρόσωπο του γιου του να βρούμε ποιητή - υμνητή της επίπονης τέχνης του, της «αγιαδουλειάς» (όπως λέγανε οι Λαγκαδιανοί μαστόροι).
Από τα γειτονικά στην Αρεόπολη Ξιφαριάνικα η οικογένεια Ξιφαραίοι είναι μια ζωντανή οικοδομική παράδοση: παλαιότερα μέλη της οικογένειας δουλέψανε και στο Φλομοχώρι, νεώτερα στην Αρεόπολη όπως ο Γιώργης Ξιφαράς που έχτισε το σημερινό όμορφο Γυμνάσιο, ο Ναπολέων κ.ά.
Στο Οίτυλο με τη μεγάλη παράδοση φημίζονταν ωστόσο ο Γιάννης Βουνισέας και ο Γιάννης Πιερρακέας, γιατί ξέρανε και φτιάνανε καμάρες. Στο μαστοροχώρι Χοτάσια φημίζονταν πάλι για καμάρες ο Αγαμέμνων Πατουχέας, ο Ανδρέας Πατουχέας και ο Δημήτρης Πατουχέας.