Δράσεις Διάσωσης και Προβολής

Του Γιάννη Σαΐτα, αρχιτέκτονα, πολεοδόμου, εθνολόγου
(Από την εισήγηση στο Πρώτο Μανιάτικο Συνέδριο, Πειραιάς 02.06.2001)

Τη μνήμη του ιδιαίτερου και σημαντικού παρελθόντος της Μάνης, βιώνει και τιμά η σημερινή κοινωνία των Μανιατών, τόσο μέσα στο χώρο της χερσονήσου όσο και στους νέους τόπους εγκατάστασης, όπου ζει η πολυάριθμη και δραστήρια διασπορά. Η μνήμη αυτή προσλαμβάνει συχνά τη μορφή τελετουργικών δράσεων, όπως στις τοπικές εθνικές γιορτές, στις 17 Μαρτίου ή στις 21 έως 26 Ιουνίου, οπότε αναφερόμαστε με μεγαλύτερη έμφαση στο ένδοξο και ηρωικό παρελθόν.

Όμως το χρέος και η ευθύνη για την απόδοση τιμής, καθώς και για την ανάδειξη και την πρόοδο της χερσονήσου δεν αφορούν μόνο τη μανιάτικη κοινωνία και τους οργανωμένους φορείς της, αλλά και την ευρύτερη Eλληνική κοινωνία και ιδιαίτερα την πολιτεία και τους εντεταλμένους κρατικούς φορείς.

Στον τομέα του πολιτισμού και της ανάδειξης των μνημείων έχουν γίνει ορισμένα βήματα, περισσότερα όμως είναι εκείνα που χρειάζεται να γίνουν.

Η Αρχαιολογική Υπηρεσία και το Υπουργείο Πολιτισμού έχουν καταγράψει και κηρύξει ως διατηρητέα αρκετά μνημεία και χώρους διαφόρων εποχών. Έχουν επίσης προχωρήσει σε αναστηλώσεις και επισκευές, ιδίως εκκλησιών, αλλά πολλά ακόμα απομένουν να γίνουν στους τομείς αυτούς.

Το Υπουργείο Χωροταξίας χαρακτήρισε το 1978, 68 οικισμούς της Λακωνικής και 2 της Μεσσηνιακής Μάνης ως, παραδοσιακούς. Άλλοι 28 οικισμοί της Λακωνικής Μάνης θεσμοθετήθηκαν ως παραδοσιακοί το 1998. Επίσης το 1993 και 1994 θεσπίσθηκαν από το ΥΠΕΧΩΔΕ ειδικοί όροι και περιορισμοί δόμησης τόσο στους παραδοσιακούς οικισμούς όσο και στην ύπαιθρο.

Το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο αλλά και το Εθνικό ίδρυμα Ερευνών έχουν σχεδιάσει και εφαρμόσει προγράμματα τεκμηρίωσης και έχουν πραγματοποιήσει δημοσιεύσεις για το μνημειακό πλούτο.

Επιστημονικά σωματεία, όπως η Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, η Εταιρεία Λακωνικών Σπουδών και αρκετά άλλα, με τα συνέδρια, τα περιοδικά, τις εκδόσεις και τις μορφωτικές εκδηλώσεις τους, έχουν προσφέρει πολύ σημαντικό επιστημονικό και κοινωνικό έργο. Φυσικά, το έργο αυτό στηρίζεται στις επίπονες και συνεχείς προσπάθειες γνωστών προσωπικοτήτων.

Ορισμένοι φορείς, όπως ο Ε.Ο.Τ., το Υπουργείο Πολιτισμού, το ΥΠΕΧΩΔΕ, η Περιφέρεια Πελοποννήσου, οι δύο Νομαρχίες και η τοπική αυτοδιοίκηση, το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και το Μουσείο Μπενάκη, σχεδίασαν και εφάρμοσαν ειδικές παρεμβάσεις για την ανάδειξη και ανάπτυξη της περιοχής σε συσχετισμό με τη διάσωση και αξιοποίηση της μνημειακής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και την προώθηση μορφών ήπιας τουριστικής ανάπτυξης.

Το 1975, έτος εορτασμού της «Ευρωπαϊκής Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς», ο ΕΟΤ με γενικό γραμματέα τον κ. Τζαννή Τζαννετάκη ξεκίνησε το Πρόγραμμα παραδοσιακών οικισμών. Από τη Μάνη περιλήφθηκαν ο οικισμός της Βάθειας και ο πύργος Καπετανάκου στην Αρεόπολη. Το πρόγραμμα προέβλεπε την αποκατάσταση των κτιρίων σε ξενώνες ή σχετικές εγκαταστάσεις, με παραχώρηση της επικαρπίας τους για 11 αρχικά χρόνια και στη συνέχεια την επιστροφή των κτιρίων στους ιδιοκτήτες. Σκοπός ήταν η οργανωμένη πιλοτική - παραδειγματική δράση για την αξιοποίηση των παραδοσιακών κτιρίων.

Στην Κρανάη Γυθείου αποκαταστάθηκαν από τον ΕΟΤ τα δύο ιστορικά κτίρια, ο πύργος και ο φάρος.

Ο ιστορικός πύργος Τζαννετάκη μεταβιβάστηκε το 1978 στον ΕΟΤ και διαρρυθμίστηκε σε Ιστορικό - Εθνολογικό Μουσείο. Από το 1993 φιλοξενεί την έκθεση «Περιηγητές στη Μάνη, 15ος-19oς αι.», την οποία οργάνωσε το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.

Ο μαρμάρινος φάρος του 1873 περιήλθε το 1989 στον ΕΟΤ και το 1994 αποκαταστάθηκε ώστε να στεγάσει το Ναυτικό Μουσείο της Μάνης.

Η έκθεση των περιηγητών επισημαίνει τις χώρες προέλευσης, παρουσιάζει τις μαρτυρίες από τα ταξίδια τους, καθώς και τα δρομολόγια που ακολούθησαν στο εσωτερικό της Μάνης.

Επιδιώκει να αποτελέσει το έναυσμα για ένα κύκλο πρότυπων μορφωτικών ξεναγήσεων. Ο σχεδιασμός των πολιτιστικών διαδρομών συνδυάζεται με την πρόταση οργάνωσης ενός βασικού δικτύου μουσείων - χώρων υποδοχής εκδηλώσεων και κέντρων ενημέρωσης των επισκεπτών.

Το 1993 καταρτίστηκε από τη Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Πελοποννήσου το Ειδικό Αναπτυξιακό Πρόγραμμα Μάνης 1994-1999, με έξι υποπρογράμματα και συνολικό προϋπολογισμό 16,5 δις δραχμές. Για τη συντήρηση μνημείων και την ανάδειξη του περιβάλλοντος προέβλεπε χρηματοδοτήσεις 4 ως 5 δις δρχ.

Από το 1994 κ.ε. συντάχθηκε, εγκρίθηκε και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER II με προϋπολογισμό 1,2 δις δρχ. Το πρόγραμμα που συνέταξε η Ομάδα Τοπικής Δράσης Μάνης και διαχειρίζεται η Αναπτυξιακή Εταιρεία «ΜΑΝΗ Α.Ε.» περιλαμβάνει χρηματοδοτήσεις 40 έργων στους τομείς του αγροτουρισμού, των μικρών επιχειρήσεων και της αξιοποίησης της αγροτικής παραγωγής.

Το 1997 καταρτίστηκε από το ΥΠΕΧΩΔΕ και τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λακωνίας το Ειδικό Πρόγραμμα για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη της Λακωνίας με προϋπολογισμό ύψους 1,2 δις για τη Μάνη. Εκτός από την ύδρευση και τις βελτιώσεις των παραλιών προβλέπονταν 24 έργα αναπλάσεων σε αστικούς χώρους και σε αντικείμενα πολιτιστικής κληρονομιάς, συνολικού ύψους 550 εκατ. δρχ.

Στην ανάδειξη της τοπικής αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας αποσκοπούν και έργα που χρηματοδοτούνται από το Περιφερειακό Πρόγραμμα (Π.Ε.Π.) Πελοποννήσου και εκτελούνται από τη ΔΕΠΟΣ Α.Ε. για την ανάπλαση των λιθόστρωτων και πλατειών στην Αρεόπολη καθώς και στις Θαλάμες.

Από τα Περιφερειακά και εθνικά προγράμματα χρηματοδοτούνται ή θα χρηματοδοτηθούν επίσης έργα που αποδίδουν νέες μουσειακές χρήσεις του Υπ. Πολιτισμού σε σημαντικά κτίρια, όπως:

-στα ιστορικά κτίρια του καπετάνιου Μούρτζινου στην Καρδαμύλη,
-στον πύργο Πικουλάκη στην Αρεόπολη,
-στο συγκρότημα Στυλιανού Μαυρομιχάλη στην Αρεόπολη,
-στο παλιό Παρθεναγωγείο στο Γύθειο, το οποίο θα μετατραπεί σε Αρχαιολογικό   Μουσείο Μάνης.

Τέλος, από το 1996 κ.ε. εφαρμόζεται το ειδικό πρόγραμμα του Μουσείου Μπενάκη για τη Μάνη. Έχει ως επίκεντρο το Λιμένι και την Αρεόπολη, που επιδιώκεται να καταστούν πόλοι μελετημένης ανάπτυξης και αναβάθμισης της χερσονήσου. Προβλέπονται θεσμικές παρεμβάσεις για την προστασία του χώρου και η δημιουργία δύο ερευνητικών και μουσειακών πόλων, δηλαδή:

α) του Μουσείου Μέσα Μάνης και Μαυρομιχαλαίων, που θα στεγαστεί στο Παλάτι των Μαυρομιχαλαίων.
β) του Κέντρου Μελέτης Αρχιτεκτονικής και Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Μάνης, το οποίο θα στεγαστεί στο ερειπωμένο σήμερα μοναστήρι της Παναγίας Ευρέτριας, το οποίο θα αποκατασταθεί.

Πρόταση

Πέρα από τις δράσεις των αρμόδιων φορέων, οι προσωπικές και οικογενειακές πρωτοβουλίες πολλών Μανιατών και άλλων έχουν δώσει ορθά δείγματα γραφής με τη μέριμνα και τη φροντίδα για τα ιδιόκτητα κτιριακά και μνημειακά έργα και κειμήλια, που τους ανήκουν. Έχουν πληθύνει οι μελετημένες πετρόχτιστες νέες κατασκευές καθώς και οι αποκαταστάσεις παλαιών κτιρίων, που χρειάζεται να γίνονται με προσοχή.

Αναντικατάστατη και πολύτιμη είναι επίσης η προσωπική εργασία και δημιουργική προσφορά των ανθρώπων εκείνων που είτε ενταγμένοι σε οργανωμένα σχήματα ή από μόνοι τους. αυτόνομα, προωθούν με τις δράσεις τους σημαντικά θέματα του πολιτισμού, της επιστήμης, της προστασίας της πολιτιστικής ταυτότητας.

Όμως πέρα από τη σφαίρα των ιδιωτικών προσπαθειών πιστεύουμε ότι υπάρχει ανάγκη και σκοπιμότητα για συστηματικές συλλογικές δράσεις, που επιστρατεύουν τη φιλοτιμία και την πατριωτική συνείδηση των Μανιατών.

Οι χρηματοδοτήσεις και οι υπηρεσίες του κράτους είναι φανερό ότι δεν επαρκούν για να επιληφθούν του μνημειακού πλούτου. Πέρα από τα εκκλησιαστικά μνημεία, που εμπίπτουν κατεξοχήν στις αρμοδιότητες του Υπουργείου Πολιτισμού και μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενα φροντίδας των εκκλησιαστικών συμβουλίων και των πιστών χορηγών, προτείνουμε να δοθούν ορισμένα απτά παραδείγματα του ενδιαφέροντος των Μανιατών για την ιστορική και μνημειακή κληρονομιά τους. Οργανωμένοι φορείς Μανιατών να αναλάβουν ορισμένες παραδειγματικές υιοθεσίες επίλεκτων μνημείων, κατά προτεραιότητα εκείνων που αντιμετωπίζουν άμεσο κίνδυνο κατάρρευσης και καταστροφής ενώ αποτελούν τα ισχυρότερα τοπόσημα της ψυχής της Μάνης.

Ρηγματωμένοι πύργοι, όπως των Μεσίσκλη στη Νόμια, αλλά και αρκετοί άλλοι, μπορούν να στερεωθούν, να συντηρηθούν και να αποτελέσουν επισκέψιμα μνημεία. Οι χρηματοδοτήσεις θα συγκεντρωθούν με ειδικούς εράνους.

Η ικανοποίηση από τη διάσωση και ανάδειξη τέτοιων σπουδαίων μνημείων με ζωή πολλών αιώνων συμβαδίζει με το διαρκές χρέος να παραδοθεί στις μελλοντικές γενιές ένα σημαντικό μέρος της κληρονομιάς που έφθασε μέχρι εμάς.