Οικιστική διάσταση

του Αργύρη Πετρονώτη, Δρ. Μηχ. Αρχιτέκτονα

Το πως και από ποιους χτίζονταν παλιότερα τα σπίτια στη Μάνη αποτελεί χαραχτηριστική πλευρά των ιδιόμορφων συνθηκών της ζωής και κοινωνίας της περιοχής αυτής εκείνα τα χρόνια.

Καθώς η Μάνη έχει οπωσδήποτε μια ξέχωρη ιστορία, - χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι ξεκομμένη από τον περίγυρό της - παρουσιάζει όχι μόνο μια ξεχωριστή δική της αρχιτεκτονική και οικιστική, αλλά και μια οικοδομική με ιδιόμορφους «όρους δομήσεως» κι ακόμα μια κλειστή επιλογή και σ' αυτά τα οικοδομικά υλικά. Κι αυτά όλα σαν αποτέλεσμα της κοινωνικής και οικονομικής διαρθρώσεώς της.

Έτσι, για να ερμηνευθούν τα κελύφη της παλαιότερης κοινωνίας (ιδιαίτερα από τον 17ο αι. ως την ένταξη της Μάνης στο νεοϊδρυμένο ελληνικό κράτος), δηλ. συνολικά η οικιστική των μανιάτικων οικισμών με τα «ξεμόνια» τους, και ιδιαίτερα τα κτιριακά κύτταρά τους, καθώς είναι οι πύργοι, τα πυργόσπιτα, οι λοντάδες, τα απλά κτήρια κ.α., και αυτών όλων η κατασκευή, η μορφή και η ύλη, πρέπει να σπουδάζουμε και να έχουμε υπ' όψη μας μαζί με άλλους παράγοντες την τριπλή κοινωνική διάσταση της Μάνης:

α) στους ισχυρούς Μεγαλογενίτες ή Σοϊλήδες ή Νικλιάνους στο Νικλιάνικο, β) στους μέσους Αχαμνόμερους, και γ) στους Ακουμπισμένους ή Φαμέγιους, δηλ. τους αδυνάτους, τους στηριγμένους στις φαμελιές των ισχυρών (π.χ. των Νικλιάνων).

Γιατί όχι μόνο ο καθένας στη Μάνη δεν μπορούσε να χτίσει πύργο, μα ούτε κι αυτό το ισόγειό του να σκεπάσει με καμάρα. Μόνο οι Νικλιάνοι έχουν σπίτια ψηλά με ανώγεια και πύργους και έχουν δικαίωμα να βγάνουν «μάρμαρα», δηλ. πλάκες πέτρινες, για τις σκεπές των σπιτιών τους. Καθορίζουν με το δίκιο του ισχυρού το ύψος κι αυτών των πύργων των αντιπάλων τους και των ασθενέστερων.

«ότ' επαναστατήσασι
οι κοφινάδες του δουνιά
και με την άφαμη γενιά
καλάμι τώρα δε περνά
τα φτιάνουσι χωρυκωτά...»

Άλλο:

«τώρα πο βάλασι βουλή
οι Τούρκοι τη Μονοβαχιάς
απάνου ‘ς τον ξερόβραχο
να χτίσουσι χωρυκωτά,
χωρίς το μέτρο να περνά
……………………………….
και έχουσι σκληρή ψυχή
όπως οι βράχοι οι γυμνοί,
πού δε φυτρώνει τίποτα».

Οι Αχαμνόμεροι γενικά κατοικούν σε χαμηλότερα σπίτια ισόγεια η διώροφα, δεν έχουν δικαίωμα να τους κάνουν χτιστό πέτρινο θόλο, και είναι πάντα μέσα στην ακτίνα δράσεως του πύργου ή πυργόσπιτου Νικλιάνου.

Ποιοι όμως ήσαν οι φορείς αυτής της αρχιτεκτονικής και οικοδομικής; Κατ' αρχήν ο πλούτος των εκφράσεων για τα είδη εδάφους και γεωργικών κτημάτων στη Μάνη δείχνει ένα λαό που ασχολείται εντατικά με την εκμετάλλευση της περιορισμένης, άνυδρης και απρόσοδης και άγονης γης του. Όσο ζουν λοιπόν οι Μανιάτες στην πρωτογενή φάση της οικονομίας δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι ίδιοι αποκλειστικά χτίζουν και τις κατοικίες τους, και βέβαια τις χιλιάδες μάντρες ανάμεσα στα χτήματά τους, κι αυτά τα περίφημα καταφύγιά τους, ασκηταριά και παρατηρητήριά τους σε βράχους και απότομες ακτές.