Ανακαλύπτοντας τους παλαιολιθικούς προγόνους μας
Από την αυγή του πολιτισμού ως το 2000

Παλαιοοικολογία, παλαιοπεριβάλλον ή ακόμη και βιοστρωματογραφία... λέξεις που ηχούν εξωτικές καθώς μπερδεύονται στον νου μας με τις εκπληκτικές παραστάσεις που θαυμάζουμε στις βραχογραφίες και στα λίγα δείγματα από κόκαλα ή κάποια πέτρινα εργαλεία από την Παλαιολιθική εποχή. Άλλωστε η έννοια του χρόνου όταν μετριέται με εκατομμύρια περιπλέκει την εικόνα και τις σποραδικές γνώσεις του μη ειδικού, δημιουργώντας ένα κομφούζιο. Και όμως, οι ειδικοί υποστηρίζουν πως από τον πρώτο άνθρωπο, τον άνθρωπο δηλαδή που πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια έφτιαξε το πρώτο εργαλείο, ως σήμερα η αλυσίδα είναι αδιάσπαστη. Μόνο που ο χρόνος που χρειάστηκε για την εξέλιξή του ο παλαιολιθικός άνθρωπος είναι δυσανάλογα μακρύς για τα δικά μας κριτήρια χρονολόγησης.

Αν παρομοιάσουμε όλον τον χρόνο ζωής του ανθρώπου πάνω στη Γη με τις 365 ημέρες ενός ημερολογιακού έτους θα βρεθούμε μπροστά σε εντυπωσιακά αποτελέσματα. Για παράδειγμα, αν πούμε ότι πριν από 2.500.000 χρόνια ο άνθρωπος εμφανίστηκε στη Γη τη μηδέν ώρα της 1ης Ιανουαρίου αυτού του υποθετικού έτους και σήμερα είμαστε στα μεσάνυχτα ακριβώς της 31ης Δεκεμβρίου, τότε ο άνθρωπος βγήκε από την Παλαιολιθική εποχή πριν από 9.000 χρόνια και πέρασε στο νεολιθικό στάδιο και άρχισε να κτίζει τα πρώτα του χωριά στις 4.30 μ.μ. της 30ής Δεκεμβρίου. Ενώ η βιομηχανική επανάσταση έγινε μόλις στις 31 Δεκεμβρίου στις 11.18 το βράδυ. Περίεργα παιχνίδια παίζει ο χρόνος, ιδίως όταν προσπαθούμε να τον συνδυάσουμε με τις γνώσεις μας για την ιστορία της μορφολογικής εξέλιξης του ανθρώπου και της πολιτισμικής του ανέλιξης...

Καταρρίπτεται η πλάνη
Οι υπολογισμοί έγιναν γρήγορα με ένα κομπιουτεράκι που έβγαλε από την τσέπη του ο κ. Ανδρέας Ντάρλας ένα μεσημέρι που μιλούσε στο «Βήμα» για την παλαιολιθική αρχαιολογία, τους ελάχιστους έλληνες συναδέλφους του αυτής της ειδικότητας και τα οδοντιατρικά εργαλεία που χρησιμοποιούν στις ανασκαφές τους οι παλαιολιθικοί αρχαιολόγοι καθώς τα ευρήματά τους είναι πολύ μικρά και οι φάσεις κατοίκησης στους χώρους που ερευνούν πολύ λεπτές. Για παράδειγμα, σε πάχος 5 εκ. χώματος μπορεί να έχουν υπάρξει ακόμη και πέντε φάσεις κατοίκησης σπηλαίου που πρέπει να αναζητηθούν χωρίς τον «τυφλοσούρτη» των αρχιτεκτονικών λειψάνων που οδηγούν και διευκολύνουν τον αρχαιολόγο των νεότερων περιόδων. Δεν υπάρχουν ανάκτορα ή μέγαρα ή ακόμη και τάφοι στην αυγή αυτής της παράξενης... «χρονιάς» πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια, χωρίς αυτό να σημαίνει πως ο πολιτισμός που δημιούργησε ο πρώτος άνθρωπος δεν ήταν εξίσου θαυμαστός και σίγουρα περισσότερο πρωτοποριακός.

Το θέμα ξεκίνησε από ένα μικρό κύκλο διαλέξεων που δόθηκαν πρόσφατα στο Γαλλικό Ινστιτούτο της Αθήνας. Ήταν μια διεπιστημονική προσέγγιση που οργανώθηκε από τη γαλλική πρεσβεία στην Ελλάδα, το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, το Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Εθνικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Παρισιού και αφορούσε «Τον προϊστορικό άνθρωπο και το περιβάλλον του». Ένα θέμα με πολύ μικρή απήχηση είναι η αλήθεια στην Ελλάδα, όπου το ενδιαφέρον της αρχαιολογίας μόλις τις τελευταίες δεκαετίες στράφηκε στον κυκλαδικό ή στον νεολιθικό πολιτισμό. Εντυπωσιασμένοι, σχεδόν κακομαθημένοι από τις θαυμαστές δημιουργίες της Κλασικής αλλά και των προγενέστερων περιόδων της ιστορίας μας, έχουμε δεχθεί χωρίς δεύτερη σκέψη την άποψη πως ο παλαιολιθικός άνθρωπος είναι κάποιο άγριο και υπανάπτυκτο ανθρωποειδές, ενώ ακόμη και οι ίδιοι οι αρχαιολόγοι για μακρό διάστημα είχαν πέσει θύματα αυτού του είδους των δοξασιών αλλά και συνεχιστές αυτής της πλάνης.

Η άγνοια και η έλλειψη κάθε ενδιαφέροντος για την παλαιολιθική αρχαιολογία είναι βέβαια κατανοητή σε έναν τόπο που «πνίγεται» από τα κατάλοιπα άλλων περιόδων της ανθρώπινης δημιουργίας. Η παλαιολιθική αρχαιολογία δεν διδάσκεται σε ελληνικό πανεπιστήμιο και οι έλληνες παλαιολιθικοί αρχαιολόγοι, ακόμη και σήμερα, μετριούνται στα δάκτυλα του ενός μόνο χεριού. Έτσι, έχουν εντοπιστεί στη χώρα μας ελάχιστα σημεία από το πέρασμα του παλαιολιθικού ανθρώπου και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση πως ο παλαιολιθικός άνθρωπος προτιμούσε να ζει στη Νότια Γαλλία ή στις βόρειες ακτές της Ιβηρικής Χερσονήσου. Μια ακόμη πλάνη, κατά τον κ. Ντάρλα, που μόλις τώρα αρχίζει να καταρρίπτεται καθώς ο ειδικός επιστήμονας δεν έχει παρά να σκάψει στην Ελλάδα για να εντοπίσει σχεδόν παντού τα ίχνη του παλαιολιθικού ανθρώπου. Είναι μια πλάνη που οφείλεται περισσότερο στον ελάχιστο αριθμό των ερευνών και όχι στον αριθμό των ανθρώπων που είχαν ζήσει τότε εδώ. Το σπήλαιο των Πετραλώνων, το σπήλαιο της Θεόπετρας στην Καλαμπάκα, το Φράχτι στην Αργολίδα, τα Καλαμάκια στη Μάνη, η θέση στο Φαράγγι του Βοϊδομάτη στον Λούρο, το Σπήλαιο της Καστρίτσας είναι λίγες μόνο θέσεις που έχουν εντοπιστεί και μελετηθεί ή ακόμη μελετώνται. Είναι όμως έρευνες που δύσκολα φθάνουν ως τον μη ειδικό και ακόμη δυσκολότερα τον αγγίζουν.

Κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες
Από την άλλη μεριά τα επιτεύγματα της σύγχρονης έρευνας άλλων πειθαρχειών όταν χρησιμοποιούνται στην παλαιολιθική αρχαιολογία κάνουν τα όρια μεταξύ επιστημονικής φαντασίας και επιστημονικής πραγματικότητας να υποχωρούν καθώς οι ειδικοί μπορούν πια να αναλύσουν το DNA των ανθρώπων που, ας πούμε, έχουν ζήσει πριν από 150.000 χρόνια. Έτσι, ο παλαιολιθικός άνθρωπος αρχίζει να διαφαίνεται λιγότερο αχνά στο βάθος του ορίζοντα και ο πολιτισμός του να μας γίνεται πιο κατανοητός. Με ραδιομετρικές μεθόδους υπολογίζουν πως αυτός ο άνθρωπος άναψε για πρώτη φορά φωτιά στους καταυλισμούς του πριν από 400.000 χρόνια περίπου. Χρειάστηκε δηλαδή να περάσουν κάπου 2.100.000 χρόνια αφότου έφτιαξε σκόπιμα το πρώτο του εργαλείο, σύμφωνα με ένα πρότυπο που είχε συλλάβει στο μυαλό του. Αυτή την κοινότοπη ιδέα, να πελεκηθεί δηλαδή το στρογγυλό χαλίκι με μια πέτρα για να αποκτήσει κόψη, ταυτίζουν οι παλαιολιθικοί αρχαιολόγοι με την αρχή του πολιτισμού. Μετά έρχονται όλες οι άλλες λεπτομέρειες, προστίθενται οι πληροφορίες, μπαίνει η φωτιά στη ζωή του ανθρώπου, γεννιούνται οι μεταφυσικές ανησυχίες, ο άνθρωπος αρχίζει να θάβει τους νεκρούς του, να τους στολίζει, να τους συνοδεύει με κτερίσματα για τον άλλο κόσμο. Μαζί ήρθε και η τέχνη.

Τον παλαιολιθικό πολιτισμό τον χωρίζουν σε τρεις περιόδους. Η πρώιμη ή κατώτερη περίοδος φθάνει ως τα 250.000 χρόνια περίπου, η μέση 250.000-35.000 χρόνια, ενώ η ανώτερη ή ύστερη καλύπτει το διάστημα από 35.000 ως 9.000 χρόνια, όταν αρχίζει ο νεολιθικός πολιτισμός. Για την ύστερη Παλαιολιθική περίοδο ο παλαιολιθικός αρχαιολόγος έχει την πολυτέλεια να μιλάει με σχετικά μεγάλη ακρίβεια και να τη χρονολογεί ως «προ Χριστού». Και καθώς σήμερα πια η παλαιολιθική αρχαιολογία δεν νοείται παρά ως μια διεπιστημονική έρευνα, τα στοιχεία που συγκεντρώνονται δείχνουν πως ο παλαιολιθικός άνθρωπος δρούσε και εφέρετο εν σοφία. Μπορεί ακόμη να μην καλλιεργούσε, ήταν όμως κυνηγός και τροφοσυλλέκτης και οι επιστήμονες ξέρουν πια πως άρχιζε ήδη να οργανώνει τον ζωτικό του χώρο και να διαλέγει τόπους ημιμόνιμης κατοίκησης και έξω από τα σπήλαια. Έχουν βρεθεί καταυλισμοί στη μέση πεδιάδων όπου οι καλύβες ήταν από φθαρτά υλικά. Η αποθήκευση της τροφής πρέπει να ήταν μια μεγάλη στιγμή στην εξέλιξη του πολιτισμού που θα πρέπει να ήρθε με την έννοια του κοπαδιού πριν από την κατασκευή χώρου αποθήκευσης όπως τον εννοούμε εμείς. Ενώ μια άλλη μεγάλη στιγμή είναι η ταφή των νεκρών.

Οι βραχογραφίες των σπηλαίων
Ο παλαιολιθικός άνθρωπος άρχισε να θάβει τους νεκρούς του πριν από 100.000 χρόνια περίπου. Οι ταφές που έχουν βρεθεί από αυτά τα πρώτα χρόνια είναι αρκετά σπάνιες. Βρέθηκαν όμως ταφές μεταγενέστερων χρόνων, πάντοτε παλαιολιθικών, πολύ προσεγμένες, ενώ στην ύστερη περίοδο ανήκουν ευρήματα με καταστόλιστους νεκρούς, με περιδέραια αλλά και χάνδρες που θα πρέπει να ήταν ραμμένες σε κάποιο ένδυμα. Μια οστέινη βελόνα που χρονολογείται περίπου πριν από 17.000 χρόνια και θυμίζει δική μας σακοράφα είναι ένας ακόμη μάρτυρας της προόδου του παλαιολιθικού πολιτισμού.

Στην πραγματικότητα όμως είναι οι βραχογραφίες που έχουν βρεθεί στα σπήλαια και χρονολογούνται στην ύστερη Παλαιολιθική περίοδο που κυριολεκτικά εντυπωσιάζουν τον σύγχρονο άνθρωπο.

Στη σειρά αυτή των σπηλαίων με τη ζωγραφική του παλαιολιθικού ανθρώπου, όπου πρωτεύουσα θέση έχει το σπήλαιο Lascaux, ήρθε πριν από δύο σχεδόν χρόνια να προστεθεί το σπήλαιο Chauvet στην περιοχή Ardeche της Νότιας Γαλλίας. Εκεί οι αρχαιολόγοι βρέθηκαν σε αίθουσες 40Χ70 μ., με τα τοιχώματά τους διακοσμημένα με παραστάσεις με βίσονες και λεοπαρδάλεις και ρινόκερους που καλπάζουν. Χρονολογούνται περίπου στα 17.000-20.000 χρόνια και υπολογίζεται ότι το εύρημα θα δώσει νέες προοπτικές στη μελέτη του παλαιολιθικού πολιτισμού καθώς βρέθηκαν κάπου 300 παραστάσεις ζώων, μαύρες ή κόκκινες, αλλά ακόμη και αποτυπώματα χεριών ανθρώπου θετικά και αρνητικά και επίσης και γεωμετρικά σχήματα.

Ενώ τα είδη ζώων που υπάρχουν σε πληθώρα στις παραστάσεις αυτού του σπηλαίου σπανίζουν σε άλλες βραχογραφίες σπηλαίων. Χαρακτηριστική σύγκριση είναι οι 50 ρινόκεροι που εντοπίστηκαν στις βραχογραφίες του σπηλαίου Chauvet, όταν σε όλη την Ευρώπη δεν έχουν βρεθεί περισσότερες από 20 παραστάσεις ρινόκερων σε διαφορετικά σπήλαια. Και βεβαίως εδώ, σε αντίθεση με αυτό που συνέβη στο σπήλαιο Lascaux, υπήρξε από την πρώτη στιγμή μέριμνα για να διασωθούν τα ίχνη που υπάρχουν στο έδαφος και αναμένεται να δώσουν πολλές πληροφορίες για τη ζωή και τις μεταφυσικές ανησυχίες των ανθρώπων που έζησαν τότε.

Μια άλλη ιστορία της... Ντόλι
«Τώρα πια δεν μας μένουν και πολλές αμφιβολίες πως πρόκειται για εικόνες ιερές, παραστάσεις φορτωμένες με σύμβολα που παράλληλα με την καλλιτεχνική τους αξία, που τη βλέπουμε ακόμη και στην απόδοση της προοπτικής ή της κίνησης, υπάρχουν συνθέσεις που απεικονίζουν κάποια ιστορία που θα πρέπει να ήταν ιερή. Και το ίδιο βρίσκουμε σε έργα τρισδιάστατα, όπως είναι το κρανίο αρκούδας που βρέθηκε σε σπήλαιο και το σώμα της συνεχίζεται, φτιαγμένο από πηλό και κατατρυπημένο από ακόντια», καταλήγει ο κ. Ντάρλας.

Πέρα όμως από την τέχνη, για τους παλαιολιθικούς αρχαιολόγους το θέμα της παλαιοοικολογίας και των αντιδράσεων του παλαιολιθικού ανθρώπου στο περιβάλλον του είναι ένα κεφάλαιο που υπόσχεται πολλά. Πως δηλαδή ο άνθρωπος αρχικά προσαρμόζεται αυτός στο περιβάλλον και στη συνέχεια προσπαθεί να προσαρμόσει το περιβάλλον στις ανάγκες του και τελικά επιχειρεί να το δαμάσει. Μια άλλη ιστορία της Ντόλι, που όμως διαδραματίστηκε πριν από μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια.