Προσηλιακή Μάνη
του Αργύρη Πετρονώτη, Δρ. Μηχ. Αρχιτέκτονα
Βέβαια το αποκλειστικό προνόμιο δεν το είχε η Δυτική Μάνη. Μαστόρους, τεχνίτες και αγιογράφους απαντάμε και Προσηλιακά, δηλ. στην Ανατολική Μάνη, όπου όμως θα λέγαμε περισσότερο σαν περιπτώσεις σκόρπιες και ατομικές: Τον περασμένο αιώνα στη Χιμάρα ο Θωμάκος (Πέτρος το μικρό όνομα η Νικόλας) χτίζει στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου στα 1882 τουλάχιστον το κωδωνοστάσιο, που το διακοσμεί με πλούσια λιθανάγλυφα. Ο τεχνίτης (Θωμάκος) του καμπαναριού του Αγιονικόλα της Χιμάρας εμπνέεται από τα έργα των παλιών καλών μαστόρων καμπαναριών και τους ξεπερνάει τελικά. Χρησιμοποιεί την παλιά βαθμιδωτή διαμόρφωση του κορυφώματος όπως στην Παναγίτσα της Τζίμοβας (Αρεοπόλεως). Αλλά η διαβάθμισή του, στο κύριο δίζωνο μέρος ναού (με το δίλοβο και μονόλοβο άνοιγμα) έχει και αναλογία και ένα αναπάντεχο οργανικό μέτρο, χρησιμοποιώντας για μετάβαση τη μορφή ενός μοσχαριού, που στη χαμηλότερη διαβαθμίδωση στυλιζάρει μεταπλάθοντάς το σε κόσμημα. Ενώ η γεμάτη βάση δεν είναι ιδιαίτερα πετυχημένη καθώς έχει προσλάβει χωρίς ν' αφομοιώσει κλσσικιστικά στοιχεία. Πάντως το πιο ενδιαφέρον είναι ότι στον εμπνευσμένο αυτό λαϊκό καλλιτέχνη ξαναζεί η σπουδαία τέχνη των οικοδόμων εκείνων των κωδωνοστασίων που κατακόσμησαν την Έξω Μάνη στη φωτισμένη πενηνταετία 1770-1820. θέμα που θα μας απασχολήσει αλλού.
Στο Φλομοχώρι παρακάτω ακούγεται εύφημα ο χτίστης Βασιλακάκος, δεν είναι απαραίτητο να είναι ντόπιος. Εδώ συνήθως χτίζανε Μεσομανιάτες (Μπουραζάνης, 1901 περίπου), άλλοι από τον Πύργο Διρού, από την Αρεόπολη (Ξιφαραίοι), και από του Κουτήφαρι (Ζαγουραίοι). Δεν αποκλείεται κι ούτος ο Βασιλακάκος να ήταν από Καφιώνα. Στο ίδιο πυργόχτιστο χωριό, στο Φλομοχώρι, στην εκκλησία των Ταξιαρχών, πιθανώς του 1846, υπάρχει επιγραφή που μεταγράφεται «Αλήμπαλης» και ερμηνεύεται από την παράδοση σαν το όνομα του μάστορη η του πρωτομάστορα της εκκλησίας. Πάντως το όνομα Αλήμπαλης ήταν επώνυμο παλιάς ντόπιας οικογένειας.
Νοτιότερα στη Λάγια συναντιέται ένα μαστόρικο πύκνωμα με μια σειρά πελεκάνους: 1) ο Γιώργης Γκιτάκος, 2) ο Σ. Καλημέρης από τα Κορογονιάννικα. 3) ο πιο γνωστός Παναγιώτης Ζοβόλης (ή Ζαβόλιας η Φασουλής), που σκάλισε και άφησε επιτάφια μνημεία στο κοιμητήριο της Λάγιας, καλός τεχνίτης μ’ ευχέρεια. Αυτός ακολουθεί την ακαδημαϊκή παράδοση και υπογράφει χαρακτηριστικά «Π. ΖΟΒΟΛΗΣ ΕΠΟΙΕΙ». Πέθανε γύρω στα 1944.
Και 4) ο λαϊκότερος, γνωστότερος και' παραγωγικότερος μαστρ' Αντώνης Βουγιουκλάκης, που υπογράφει «ΤΕΧΝΙΤΗΣ Α. ΒΟΥΓΙΚΛΑΚΗΣ» επίσης οπό την Λάγια. Πολλά επιτάφια έργα του είναι στο κοιμητήριο Λάγιας. Άκουσα ότι δούλεψε και σε τάφους στην Κοίτα και στο Μέζαπο. Εργάστηκε ακόμα στην Κοίτα τα σκαλιστά αρχιτεκτονικά μέλη κλασικίζουσας μορφολογίας της εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων (στον Άγιο Πέτρο λένε οι ντόπιοι) σε σχέδια του αρχιτέκτονα Μιχαλόπουλου 1909, Αθήναι, που υπάρχουν στο αρχείο Δικαίου Β. Βαγιακάκου. Είναι χαρακτηριστικό, κοινωνικά και οικονομικά, για τη Μάνη, ότι, αφού στην Κοίτα κατεδάφισαν την παλιά εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, ξεκίνησαν αυτήν την καινούργια που δεν τελείωσε ποτέ. Ο μαστρ’ Αντώνης Βουγιουκλάκης πέθανε γύρω στα 1970 στον Πειραιά όπου και ετάφη. Ακόμα νοτιότερα στον οικισμό Πάλυρος συνεχίζουν σήμερα την παράδοση οι Κάσσηδες, οι Τσιφογιαννακιάνοι, μάλιστα ο μελετητής της Μάνης και γλύπτης Μιχάλης Κάσσης. που την οικογενειακή τους παράδοση μαρτυράει και το μοιρολόι:
«Έ! λήστακα και δουλευτή
και πετροφάο μου της γης
που δεν εχόρταινες δουλειά…»
