Περιοχή Λεύκτρου και Αβίας
του Αργύρη Πετρονώτη, Δρ. Μηχ. Αρχιτέκτονα
Βορειότερα στην περιοχή Λεύκτρου στον οικισμό Ίσνα (επίσημα Ελαιοχώριον) ο Δημήτρης Αποστολέας, καλός πελεκάνος, συνεχίζει την παράδοση των πετροφάων τουλάχιστον ως τα 1925, χτίζοντας το σπίτι Λυκούργου Μπραβάκου και σκαλίζοντας στο υπέρθυρο της εισόδου του ένα λιτό, έστω κλσσσικιστικό, έκτυπο ανθέμιο με ρόδακες κ.ά. Πιο κάτω στα (Κάτω) Ρίγκλια δυο μαστόροι έχουν φήμη ως τη Λιασίνοβα: Οι Θεοδωρακαίοι. Από πατέρα μάστορα, το μαραγκό Σωτήρο Θεοδωρακέα, που συνεργαζότανε με το μάστορα Χοτζέα από το Νιοχώρι Λεύκτρου. Ο μεγάλος αδερφός ο μάστρο-Στέλιος Θεοδωρακέας (πέθανε 65 χρονών το 1972), ο καλός τεχνίτης και πελεκάνος, έχτισε το ένα κωδωνοστάσιο στα Γιαννιτσάνικα (της Καλαμάτας) στο ναό της Παναγίας, δούλεψε και στην Καλαμάτα στο κωδωνοστάσιο των Ταξιαρχών (σε σχέδιο του μηχανικού Θεοφιλόπουλου) έφτειασε και «λιθάρια» για λιοτριβειά. Μάστορας και ο αδερφός του Γιώργης.
Στο Νιοχώρι Λεύκτρου (εκτός από τον Χοτζέα) απαντάμε κι έναν άλλο μάστορη πολυτεχνίτη, ξυλουργό, οργανοποιό, σκαλιστή και της πέτρας δουλευτή: το Σπύρο Πετριμέα. Ένα μικρό ανάγλυφό του με τη «θεά Αθηνά» κοσμεί την προμετωπίδα του «καφέ-οινοπωλείου: «η Συνάντησις, Παν Λιαράκου» στο Νιοχώρι. Το μικρό αυτό ανάγλυφο χαρακτηριστικό για το θέμα του και την άσχετη με τη λαϊκή τέχνη απόδοσή του, είναι χρονολογημένο στα 1893, δηλ. είναι στο τέλος του 19ου αιώνα, τότε που ο κλασικισμός φτάνει στην ύπαιθρο, όπως θα δούμε κι αλλού, στη μελέτη των παραθύρων της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της Πελοποννήσου. Ο κλασικισμός επηρεάζει νωρίτερα και τη γλώσσα. Στη γειτονική Μεγάλη Καστάνια ο ιδιοκτήτης και μάστορας Κοζαμπόλης εντοιχίζει οικοδομική επιγραφή στα σπίτι του και γράφει: «Ιδρύθη τότε ιδίοις - αναλώμασι και χερσί - Γεωργίου Κοσουμπόλη — 187(1) Ιουλίου 8». Βλέπε και την επιγραφή του άλλου ιδιοκτήτη και χτίστη στη Λαγκάδα, του Κισκήρα.
Ένα άλλο κέντρο με μαστόρους, παράδοση και ακτινοβολία είναι τα Τσέρια στην περιοχή της Καρδαμύλης. Εκεί οι Τσεριώτες φημίζονται σαν πρώτοι οικοδόμοι στο χώρο της, (όπως οι Πραστιώτες του Πραστείου σαν οι καλύτεροι ναυπηγοί). Άλλωστε λέγεται και ότι οι Λιασινοβίτες χτίστες μάθανε από τους Τσεριώτες την οικοδομική τέχνη. Τσεριώτες προτιμηθήκανε να χτίσουν τις ξερολιθιές για τα αναλήμματα των κλάδων του δρόμου που φτάνει στη γέφυρα της Κοσκάρακας, έργο σημαντικό γύρω στα 1930. Ακούμε πολλά ονόματα μαστόρων: Καλός χτίστης ο Σωκρ. Κυριακέας. ο Ηλίας Ταβ(ου)λαρίδης το γένος Ταβουλαρέας, ο Χρ. Κουρέας, οι Μαυρουδαίοι. Ο Π. Λαλέας είχε φήμη καλού μάστορα και τον καλούσανε σε μακρινά χωριά. Λάξευσε και έχτισε το ωραίο καμπαναριό στην περίβλεπτη εκκλησία της Χώρας Γαϊτσών αναφέρει η σχετική επιγραφή στο πρώτο ζωνάρι της δυτικής όψεως του καμπαναριού: «ΩΚΟΔΟΜΗΤΑΙ ΕΝ ΕΤΕΙ 1896 ΥΠΟ ΤΩΝ ΤΕΚΤΟΝΩΝ - Π. ΛΑΛΕΑΣ ΚΑΙ Π. ΚΟΥΛΟΥΜΠΕΡ ΕΝ - (ΕΠ)ΙΤΡΟΠΕΙΑ Μ. ΚΟΨΟΧΕΡΑΣ ΚΑΙ Ι. ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ». Τον καλέσανε και διασκεύασε την είσοδο της εκκλησίας της Κοιμήσεως στη Μεγάλη Μαντίνεια, που την έκανε νεοκλασική χαράζοντας στο αετομάτικο τρίγωνό της, πάνω από το υπέρθυρο την επιγραφή «190(4;) - ΥΠΟ ΓΛΥΠΤΟΥ Π. ΛΑΛΕΑ — ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΕΙ Γ. ΚΟΤΣΟΝΕΑ».
Είναι όμως χαρακτηριστικό ότι, όταν ρωτήσαμε στη Χώρα Γαϊτσών, ποιοι μαστόροι έχτισαν το όμορφο καμπαναριό τους, η απάντηση ήταν: οι Καραμαναίοι. Γιατί οι πραγματικοί οικοδόμοι είχαν ξεχαστεί, και το κενό αναπλήρωνε η φήμη της μεγάλης αυτής μαστορικής οικογένειας από τα Τσέρια. Πραγματικά οι Καραμαναίοι είναι οι πιο φημισμένοι στην περιοχή Καρδαμύλης και ως τη μεγάλη Καστάνια.
Πρώτοι «αρχιτέκτονες» εθεωρούνταν οι δυο Βαγγέληδες: ο Βαγγέλης Σαφιολέας και ο Βαγγέλης Καραμανέας. Ο τελευταίος. γιος του μαστρο-Γιώργη του «Σουγιά». Οι Τσεριώτες, ίσως ιδιαίτερα οι Καραμαναίοι, δημιουργήσανε μια νέα μορφή λίθινου υπέρθυρου, επηρεασμένου ίσως από τον κλασικισμό, άλλα στατικά και κατασκευαστικά σωστού και μορφολογικά πρωτότυπου και δυναμικού.
Στη Λιασίνοβα (επίσημα Προσήλιον) όλοι οι Διαμανταίοι ήσαν καλοί τεχνίτες. Την τέχνη μάθανε από τον πατέρα τους μάστρο-Πέτρο. Στην πλατεία της Λιασίνοβας οι Λιασινοβίτες σήμερα θαυμάζουν ακόμα μια πόρτα που σκάλισε ο μάστρο-Πέτρος στο μαγαζί - σήμερα - Παν. Μουρτζά, του Διαμαντέα. Διακουμέας Νίκος είναι το όνομα ενός άλλου Λιασινοβίτη μάστορα. Γιος του μάστρο-Πέτρου εργάζεται ακόμα σήμερα στη Λιασίνοβα. Ο Χρίστος Διαμσντέας. Οι ξερολιθιές του, οι του 1977 ακόμα, έχουν έναν υποδειγματικό χαρακτήρα λιτότητας και ποικιλίας καθώς στηρίζεται στην έντεχνη χρησιμοποίηση όλου του προσφερόμενου υλικού, από μεγάλα κομμάτια και λιανές σφήνες, ενός ζεστού πορφυρού χρώματος εδώ κι εκεί·
Ακραίος σταθμός στη γεωγραφική ανάπτυξη και για την αναζήτηση υλικού του θέματός μας στη Δυτική Μάνη είναι ο μικρός οικισμός Πηγάδια της Αβίας (πάνω από 50 σπίτια, με στέγες, όπως και η εκκλησία του Άγιο-Νικόλα, σκεπασμένες με «τίκλες»). Δεν γνωρίζουμε ονόματα, αλλά μόνον ότι οι κάτοικοι ταξιδεύανε και χτίζανε μακριά, όπως π.χ. στη Μεγάλη Καστάνια.
Όλοι αυτοί οι μαστόροι είναι από τη Δυτική Μάνη, τη Μέσα και την Έξω. Το φαινόμενο αυτό της τέτοιας αναπτύξεως τεχνιτών στην περιοχή αυτή, όπως είδαμε από παλιότερους χρόνους, που μάλιστα αναγόμαστε ακόμα πιο παλιά με τη συσσώρευση μιας πυκνής και σημαντικής σειράς μνημείων της βυζαντινής ναοδομίας μόνον εδώ, είναι ένα φαινόμενο που ψηλαφώ, φαινόμενο για το οποίο εκφράζω υποθέσεις αλλά που δεν μπορώ να εξηγήσω.
