Μεγαλιθικά
του Αργύρη Πετρονώτη, Δρ. Μηχ. Αρχιτέκτονα
Τα σπίτια, τότε σε κάποια μεσαιωνική περίοδο που πρέπει να κράτησε πολύ και που ίσως φτάνει ως τα νεώτερα χρόνια, είναι χτισμένα με μεγάλους ογκόλιθους, (γι' αυτό χαρακτηρίζονται «μεγαλιθικά»), χωρίς κονίαμα, μακρόστενα περίπου 5 Χ 11 μ., με μοναδικό άνοιγμα στους χοντρούς (γύρω στα 1.5 μ.) τοίχους μια μικρή (1 Χ 1.5 μ.) πόρτα προς το νοτιά με τεράστιο υπέρθυρο, και χωρίς καθόλου χρήση ξύλου στην κατασκευή τους, γιατί καθώς φαίνεται εσκεπάζονταν με «μακρόνια» ή «πλέχτουρα», τους χαρακτηριστικούς μακρόστενους ογκόλιθους του τόπου. Με τον ίδιο τρόπο ήσαν σκεπασμένες και οι «γιστέρνες» σκαμμένες στο βράχο και επιχρισμένες. Αυτές, σε μεγάλο πλήθος, και τα πρωτόγονα αυτά σπίτια, γνωστά σαν «κολόσπιτα» και σαν «κουβούκλια» (όπως στου Γκλέζου), αποτελούν τα σημαντικά στοιχεία ενός πυκνού δικτύου έρημων οικισμών, σήμερα γνωστών σαν «Παλιόχωρες», ή που συναντιόνται στους παλιότερους πυρήνες και των σημερνών χωριών.
Εκκλησίες της ίδιας «μεγαλιθικής» κατασκευής με τα σπίτια χωρίς κονίαμα, χρονολογούνται από τον 9ον και τον 10ον αιώνα, προσεγγιστική ίσως χρονολόγηση και για το όλο σύστημα των παλιών αυτών οικισμών.
Στην ίδια οικοδομική παράδοση των «μεγαλιθικών» και σε Ιστορική οικιστική συνέχεια βρίσκονται και οι παλιότεροι πύργοι της Μάνης. Η βάση τους είναι πλατειά, με διαστάσεις που μειώνονται με το ύψος, κι αυτό περιορισμένο σε δυο - τρεις ορόφους, με πατώματα διαμορφωμένα από «μακρόνια», με πέτρες κι αγκωνάρια καθόλου ή λίγο πελεκημένα στις εδράσεις τους, όπως ο (κάπως πιο εξελιγμένος) πύργος του Ανεμοδουρά στους Πάνω Μπουλαριούς.
Η διατήρηση βυζαντινών όρων, όπως «γιστέρνα» για τη δεξαμενή νερού, «κουβούκεια» ενδεικτικός απλής κατοικίας, δείχνουν επίσης ιστορική συνέχεια και παράδοση οικοδομική. Παραθέτω τον μικρόν αυτόν κατάλογον ελληνικών λέξεων που σχετίζονται με σπίτια και κατασκευές: το μαρμαροκοπείο και πετροκοπείο, πρόσθεσε το τοπωνύμιο (η) Λατομά, το κιόνι (μικρός λίθος) και ξεμόνι (αγροικία), η καθοικιά (τόπος κατοικίας), φωτογονιά (φωτογονιά), η οικοδεσποινία (τακτοποίηση του οίκου), η μπασία (είσοδος), η κρυβιάνα (κρύπτη), τα καταφύγκια (καταφύγια), το αγιόδημα (άγιον βήμα), τα ταφικά, μνήμα, μνημάτσι (μικρό μνήμα) και καμάρι (μνημείο των νεκρών).