Ασκληπιείο του Γυθεάτου Ασκληπιού

του Σταύρου Γ. Σταυρόπουλου στην εφημερίδα Αδούλωτη Μάνη

Μετά τη μοναδική προς τα βόρεια (Πελλάνα - Βελεμίνα) διαδρομή που έκανε ο Παυσανίας με αφετηρία τη Σπάρτη, παίρνει για μια ακόμα φορά μια κατεύθυνση προς νότον, χωρίς όμως, να επιστρέψει πια στη Σπάρτη. Αυτή τη φορά θα καταλήξει στο Γύθειο και θα τελειώσει την περιγραφή της Λακωνίας με τις δύο χερσονήσους πρώτα του Πάρνωνα και έπειτα του Ταυγέτου απ' όπου, προχωρώντας προς δυσμάς, θα μπει στη Μεσσηνία. Η συνέχεια της διήγησής του, μετά την περιγραφή της περιοχής της Βελεμίνα, με τα πιο πολλά νερά της Λακωνίας, χωρίς καμμία παράλειψη ή διακοπή είναι:

«Κατεβαίνοντας κανείς προς τη θάλασσα, στο δρόμο του Γυθείου συναντά την κώμη των Λακεδαιμονίων που λέγεται Κροκεαί και κοντά εκεί προς νότον ένα λατομείο όπου δεν υπάρχει βράχος συνεχής, αλλά βγαζουν λίθους σαν τις ποταμόπετρες (κροκεάτης λίθος) ...Μετά τις Κροκεές, λοξοδρομώντας κανείς δεξιά του κύριου δρόμου προς το Γύθειο, φτάνει στην πολίχνη Αίγίαι.

Λένε πως ο Όμηρος με το όνομα Αυγαιαί εννοεί αυτήν την πολίχνη... Το Γύθειο απέχει τριάντα στάδια από τις Αιγίες και είναι παραθαλάσσιο . Ανήκει ήδη στους ελευθερολάκωνες που ήταν άλλοτε υπήκοοι των Λακεδαιμονίων της Σπάρτης και τους ελευθέρωσε ο Αυτοκράτορας Αύγουστος¹. Οι Γυθεάτες ισχυρίζονται πως οικιστής της πόλεώς τους δεν υπήρξε κανένας άνθρωπος, αλλά ο Ηρακλής και ο Απόλλωνας ίδρυσαν από κοινού την πόλη μετά τη φιλονικία για την κατοχή του τρίποδα και αφού συμφιλιώθηκαν. Και υπάρχουν στην αγορά τους αγάλματα του Απόλλωνα και του Ηρακλή, και κοντά σ' αυτά, του Διονύσου.

Σ' άλλο μέρος υπάρχει ένας Απόλλωνας κάρνειος και ιερό του Άμμωνα, και ένα χάλκινο άγαλμα του Ασκληπιού σε ναό, ο οποίος δεν έχει στέγη , και μια πηγή του Θεού. Επίσης ένα ιερό της Δήμητρας άγιο και άγαλμα του Ποσειδώνος γαιαόχου... Προχωρώντας κανείς αριστερά του Γυθείου τριάντα περίπου στάδια, γράφει ο Παυσανίας, συναντά στη στεριά, αριστερά, τείχη της λεγόμενης Τρινάσου, η οποία ήταν κάποτε οχυρό μου φαίνεται και όχι πόλη. Το όνομα προήλθε, πιστεύω, από τα νησάκια που βρίσκονται σ' αυτό το μέρος, τρία τον αριθμό.

Προχωρώντας από την Τρίνασο ογδόντα περίπου στάδια, συναντά τα ερείπια του 'Ελους (όπου σήμερα η περιοχή του χωριού Βεζάνι). Τριάντα περίπου στάδια πιο πέρα, στην ακροθαλασσιά, είναι η πόλη Ακρίαι (στα νότια του χωριού Κοκκινιά ή Κοκκινιό, νοτιοανατολικά της Γλυκόβρυσης και νοτιοδυτικά των Μολάων). Από τη θάλασσα προς τα ενδότερα, σ' απόσταση εκατόν είκοσι σταδίων από τις Ακρίες, είναι οι Γερόνθρες (σημερινό Γεράκι) οι οποίες κατοικούνταν πριν έρθουν οι Ηρακλείδες στην Πελοπόννησο...»

Ο Παυσανίας ήδη από το 'Ελος διακόπτει την περιγραφή της χερσονήσου του Μαλέα για να περιηγηθεί την προς ανατολάς της Σπάρτης λακωνική ενδοχώρα και την ορεινή περιοχή στα βορειοανατολικά της χερσονήσου. Περιγράφει με πολλές λεπτομέρειες τις Γερόνθρες και συνεχίζει: «Ο Μάριος (σημ. χωριό Μαρί) είναι μια άλλη πολίχνη των ελευθερολακώνων που απέχει από τις Γερόνθρες εκατό στάδια. Αυτού υπάρχει ένα ιερό αρχαίο κοινό για όλους τους Θεούς και γύρω στο ιερό άλσος με πηγές. Πηγές υπάρχουν και σ' ένα ιερό της Άρτεμης. Ο Μάριος έχει νερά αφθονώτερα από κάθε άλλο μέρος.

Πάνω από την πολίχνη αυτή υπάρχει η κώμη Γλυππία (ορθότερος τύπος Γλυμπία ή Γλυμπείς) στα ενδότερα κι αυτή. Το όνομα αυτό επέζησε, όπως έδειξε ο καταγόμενος από την ίδια περιοχή της Κυνουρίας αρχαιολόγος Κ.Α.Ρωμαίος, στο χωριό Αγ. Βασίλειος, στα βόρεια του Κοσμά και στα δυτικά του Λενιδίου. Ο Αγ. Βασίλειος είναι γνωστός από τους περίοικους ως Λύμπια. Προς μια άλλη κώμη, Σελινούντα, υπάρχει από τις Γερόνθρες δρόμος μήκους είκοσι σταδίων. Όλα αυτά βρίσκονται από τις Ακρίες προς τα άνω, προς την ενδοχώρα».

Ασκληπιείο Λας
«Δεξιά του Γυθείου βρίσκεται η Λας², σ' απόσταση δέκα σταδίων από τη θάλασσα και σαράντα από το Γύθειο. Η σημερινή πολίχνη, συνεχίζει ο Παυσανίας, είναι χτισμένη ανάμεσα στα βουνά 'Ιλιον, Ασία και Κνακάδιον, όπου είναι ναός του Καρνείου Απόλλωνα, πριν όμως η Λας βρισκόταν στην κορυφή του βουνού Ασία. Υπάρχουν ακόμη ερείπια της αρχαίας πόλης και μπροστά στα τείχη άγαλμα του Ηρακλή και ένα τρόπαιο από τους μακεδόνες που ήταν τμήμα του στρατού του Φιλίππου στη Λακωνική είχε αποσπασθεί από τους άλλους και λεηλατούσε τα παραθαλάσσια.

Ανάμεσα στα ερείπια υπάρχει ναός της Αθηνάς, της επονομαζομένης Ασίας που λένε πως τον ίδρυσαν ο Πολυδεύκης και ο Κάστορας: όταν επέστρεψαν σώοι από την Κολχίδα. Γιατι υπάρχει και στην Κολχίδα ιερό της Αθηνάς Ασίας. Ξέρω πως οι γιοί του Τυνδάρεω έλαβαν μέρος στην εκστρατεία του Ιάσονα, πως όμως οι κόλχοι τιμούν την Αθηνά Ασία το άκουσα από τους Λακεδαιμόνιους. Κοντά στη σημερινή πόλη υπάρχει μια κρήνη που λέγεται Γαλακώ για την απόχρωση του νερού της και κοντά στην κρήνη γυμναστήριο, όπου είναι στημένο ένα παλιό άγαλμα του Ερμή. Πάνω στο 'Ιλιον όρος υπάρχει ναός του Διονύσου, και στο ψηλότερο μέρος της κορυφής ναός του Ασκληπιού».

Παραπομπές:

1. Γι' αυτό είχε ανεγερθεί ο μεγάλος ναός για τη λατρεία των Ρωμαίων αυτοκρατόρων (το λεγόμενο καισάρειον). Στο Γύθειο βρέθηκε και η σημαντικώτερη επιγραφή γενικά για τη λατρεία των αυτοκρατόρων στην Ελλάδα (περιοδ. Ελληνικά 1928, 17κ.π.). Αναφέρεται σ' αυτή πολυήμερη γιορτή με αγώνα Θυμελικό (άσματος), πομπή και Θυσία, στην οποία έπαιρνε μέρος και ένας ιερέας του Θεού Αυγούστου. Η γιορτή άρχιζε στο Θέατρο του Γυθείου, όπου πιστεύεται πως μεταφέρονταν τα αγάλματα των τιμώμενων. Μπροστά στα αγάλματα καίγονταν λιβανωτός και γίνονταν ο αγώνας του άσματος. Άλλο μέρος της γιορτής ήταν μια πομπή από το ναό του Ασκληπιού προς το καισάρειον, όπου γίνονταν Θυσία ταύρου. Τα πρόσωπα αυτά τιμώνταν με τη γιορτή ως σωτήρες,ευεργέτες, ελευΘερωτές, Θεοί (βλ. NiIsson Gesch. d. gr. ReI. 00, 169, δημ. 2 και 369 κ.α.). Μερικά επιγράμματα επιτύμβιων στηλών αποτελούν ασθενείς απηχήσεις της σφύζουσαν ζωής στο Γύθειο κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους...

Μεταξύ των νομισμάτων που βρέθηκαν στο Γύθειο, μερικά φέρουν την επιγραφή ΓΥΘΕΑΤΩΝ, ένα απ' αυτά: Ασκληπιός Γυθεατών. Το φίδι ελίσσεται στο ραβδί που κρατάει ο Θεός στο αριστερό χέρι. 'Ισως αναπαριστά το χάλκινο άγαλμα του Ασκληπιού που είδε ο Παυσανίας στο Γύθειο (Νικ. Παπαχατζής).


2. Αρχαιοτάτη, ιστορική και πολυώνυμη η πόλη Λας, αναφέρεται από τον 'Ομηρο, το Θουκυδίδη, τον Στράβωνα και τον Ευστάθιο. φαίνεται πως βρισκόταν στους πρόποδες του ψηλού λόφου στην κορυφή του οποίου βρίσκεται το μεσαιωνικό οχυρό του Πασσαβά, σ' απόσταση δέκα περίπου χιλιομέτρων νοτιοδυτικά του Γυθείου, στο δρόμο προς την Αρεόπολη. Μέσα σε μια περιοχή με πλούσια ιστορία, πολλά Ασκληπιεία σε σχετικά κοντινές αποστάσεις μεταξύ τους, με ανώμαλη εδαφολογία και κλιματολογία, η πόλη Λας, είναι ανάγκη να προσδιορισθεί ακριβέστερα.
   
   Ο σχολιαστής Νικ. Παπαχατζής μας παρέχει αναλυτικά πολλά στοιχεία, που κρίνουμε απαραίτητο να τα μεταφέρουμε, όπως ακριβώς τα παραδίνει: «Η τοπωνυμία αυτή, Λας, φαίνεται πως στην αρχαιότητα ήταν θηλυκού γένους: στον Θουκυδίδη η Λα, της Λας, τη Λα (8,91 και 92), στον 'Ομηρο η Λάα, την Λάαν (Β585), στον Στράβωνα η Λας, την Λαν (8,364). Η παρατήρηση του Ευσταθίου πως το όνομα της πόλης ήταν κάποτε και αρσενικού γένους αναφέρεται ίσως σε μεμονωμένες περιπτώσεις. Οι κάτοικοι ονομάζονταν λαοί (σε νομίσματα Ρωμαϊκών χρόνων υπάρχει η επιγραφή "λαών" (βλ. την εικ. 418, αριθ. 7και Head - Σβορώνου 1,545).
   
   Βέβαιο θεωρείται πως το όνομα προήλθε από το πετρώδες έδαφος του λόφου που χρησίμευε ως ακρόπολη (ο λάας, το λάος ή με συναίρεση ο λας έχει την ίδια ρίζα με τη λατινική λέξη Iapis, πέτρα). Η αρχαία πόλη βρισκόταν στους πρόποδες του ψηλού λόφου που στέφεται από το μεσαιωνικό οχυρό του Πασσαβά, σ' απόσταση 10 περίπου χιλιομέτρων νοτιοδυτικά του Γυθείου, στο δρόμο προς την Αρεόπολη. Το μεσαιωνικό κάστρο κατέχει την πιο επιβλητική θέση στο στενό πέρασμα προς τα ενδότερα της Μάνης. Στη δυτική παραλία της Μάνης, αντίκρυ στον Πασσαβά υπήρχε δεύτερο μεσαιωνικό φρούριο, το γνωστό ως κάστρο της Κελεφάς, κοντά στο Οίτυλο. Από το δεύτερο αυτό κάστρο μπορούσε να ελέγχεται ο δυτικός δρόμος της καθόδου προς τα νότια της χερσονήσου. Αν κανείς κατείχε με επαρκείς στρατιωτικές δυνάμεις και τα δύο κάστρα, μπορούσε να ελέγχει από ξηράς ολόκληρη τη Μάνη. Η σημασία των δύο θέσεων φαίνεται ήδη από τον 'Ομηρο, ο οποίος τις αναφέρει μαζί στον ίδιο στίχο: "οι τε Λάαν είχον, η δ Οίτυλον αμφενέμοντο" (Ιλ. Β 585). Στην ανατολική πλευρά μια εξόρμηση για την κατοχή της χερσονήσου μπορούσε να γίνει μόνο από το φρούριο του Πασσαβά που κατά μια άποψη πήρε το όνομά του από το γαλλικό πολεμικό σύνθημα της φραγκοκρατίας "passe avant". Το κάστρο είχε χτιστεί από τον γάλλο άρχοντα Του μοριά Jean de NeuiIIy στα 1254.
   
   Η ακρόπολη της αρχαίας πολίχνης πρέπει να βρίσκονταν στη θέση του κάστρου του Πασσαβά. Η κάτω πόλη, όπως φαίνεται από τα λεγόμενα του Παυσανία, βρισκόταν στους πρόποδες του λόγου που τότε είχε το όνομα Ασία, κλείνονταν όμως γύρω με άλλους δύο λόφους. Στη στενή αυτή κοιλάδα υπάρχει σήμερα μικρή αγροτική εγκατάσταση ονομαζόμενη Τουρκόβρυση, γιατί υπήρχε παλιά χτιστή βρύση, αριστερά του σημερινού δρόμου προς την Αρεόπολη (ίσως ήταν το σωζόμενο παραμορφωμένο ερείπιο κρητικής κατασκευής μέσα σ' ένα κτήμα, αριστερά του δρόμου). Η κρήνη αυτή ήταν ασφαλώς η αρχαία Γαλακώ, πολλές φορές ανακαινισμένη από τον καιρό του Παυσανία. Ένα πηγάδι με πλατύ στόμιο που έχει τελευταία, ανοίγει για την άδρευση του κτήματος, παρά το αριστερό κράσπεδο του δημόσιου δρόμου, στα ριζά του μεσαιωνικού κάστρου, έχει νερό με γαλακτώδη απόχρωση, όπως το νερό της κρήνης Γαλακούς. Από την αρχαία οχύρωση της ακρόπολης σώζεται ένα τμήμα του περιβόλου που έχει ενταχθεί στη μεσαιωνική οχύρωση ή έχει ξαναχτιστεί στα μεσαιωνικά χρόνια με αρχαίο υλικό. Στην εύφορη μικρή κοιλάδα των προπόδων του Πασσαβά έχουν βρεθεί κατά καιρούς μερικά αρχαία γλυπτά, μεταξύ των οποίων χάλκινο αγαλμάτιο Πανός (8SA 190687, 233). Υπάρχουν και όστρακα κλασσικών και ελληνιστικών χρόνων που όμως είναι αβέβαια, αν και η Θέση είναι κατάλληλη για μυκηναϊκή εγκατάσταση (BSA 1961, 118) και αν η πόλη ήταν γνωστή στον Όμηρο και επιπλέον συνδέονταν με γεγονότα προϊστορικών χρόνων. Ο Στράβων σημειώνει πως το ομηρικό επίθετο λαττέρσαι οφείλεται στο ότι οι δύο ήρωες είχαν κυριέψει την Λαν: Την δε λαν οι Διόσκουροι ποτε εκ πολιορκίας ελείν ιστορούντοι, αφ' ου κάιλαπέρσαι προσηγορεύθησαν. Τα σαράντα δύο πελοπονησσιακά πλοία που κατά το Θουκυδίδη 9, 91 κ.λ.π. είχαν συγκεντρωθεί στα 411 π.χ. στη Λα, προκειμένου να κατευθυνθούν υπό τον Αγησανδρίδα κατά των Αθηναίων για να ελευθερώσουν την Εύβοια, μπορούμε να υποθέσουμε πως είχαν χρησιμοποιήσει ως αγκυροβόλιό τους το σημερινό λιμάνι Βαθύ. Η πόλη Λας δεν μπορούσε να διαθέτει ασφαλέστερο λιμάνι, αν και ο αμέσως προς νότον όρμος του Αγερανού (στις "Καμάρες") ανήκε ανέκαθεν στην πόλη Λα.